Kim olduğu ve nerede yaşadığı belirsizdir Mehmet Siyah Kalem’in. Bazı tarihçiler
diğer adı Bahşi Uygur olan Herat’lı Muhammet Nakkaş olduğunu ileri sürmüştür.
Timurlu kaynaklarında ise Bahşi Uygur’un Uygurlu Ali Şir Nevai’nin
kütüphanecisi olduğu belirtilmiştir. Bedi el Zaman Mirza’nın hizmetine
girdikten sonra Irak’a ve Hicaz’a gittiği ve 1507’de Herat’ta öldüğü de rivayet
edilmiştir. Dost Muhammed, Kadı Ahmet, Gelibolulu Mustafa Ali gibi Osmanlı
tarihçileri bu sanatçıdan bahsetmezler. 20. yüzyılda yapılan araştırmalarda
efsanevi üstat ile ilgili ortaya somut bir şeyler konamamıştır.
Topkapı Sarayı hazine kitaplığında kayıtlı olan ve 2152, 2153, 2154, 2160 numaralı ciltlerden oluşan Fatih Albümü’ndeki bir grup çalışmaya sonradan Mehmet Siyah Kalem imzası atılmıştır. İmzalar, 2153 numaralı albümdeki aharsız kağıt üzerine yapılan renkli ve karakalem çizimlerin farklı yerlerinde farklı adlarladır. ‘Kar-ı Üstat Siyah Kalem’ adı ‘kalem ustası Mehmet’ anlamındadır. Siyah Kalem İranlı yazarlar tarafından kalın kenarlı, siyah beyaz çizgi resimler için kullanılan bir isimdir. Mehmet Siyah Kalem imzalı 64 resmin büyük bir kısmı el yazma için hazırlanmamıştır: Rulolardan kesilerek yapıştırılmış parçalardır. Rulo halindeki bu tür resimler Orta Asya göçebe topluluklarında anlatılan epik, dramatik ve dinsel metinlerin gözde canlandırılmasında yardımcı oluyorlardı. Hikaye, hikaye anlatıcısı ve tamamlayıcı olarak gösterilen resimler bir bütünlük içindedir. Albümdeki rulo parçalarının öykü metinleri günümüze gelmemiştir. Anlatılan hikayeler de zaman içinde unutulmuştur.
İstanbul ve Anadolu dışından farklı zaman ve
üsluplara ait çok sayıda minyatür ve kaligrafi örnekleri bulunan Fatih Albümü*,
II. Abdülhamit döneminde yeniden ciltlenmiştir. Ancak sayfaların sırası ve
yapıştırma düzeni değişmiştir. Birbirini takip etmesi gereken sahneler uzak
sayfalarda kalmıştır. Mazhar İpşiroğlu’na göre resimler değerine ve yapıldığı
yere göre düzenlenmemiştir. Çin estampları, Avrupa tarzında gravürler, eskizler
ve kopyaları olan 299 resim ve yazı parçaları 199 yaprağın iki tarafına
özensizce yerleştirilmiştir. 35x51cm ölçüsünde kırmızı bir cilde sahip olan
Fatih Albümü’ndeki minyatürlerin bir kısmı da yıpranmıştır. Bazı sayfalardan
sökülenler yabancı müzelere ve özel koleksiyonlara girmiştir. Albüm
resimlerinin 16. yüzyıl başlarında Yavuz Sultan Selim’in İran seferlerinden
elde ettiği savaş ganimetlerinden olduğu kabul edilmektedir.
Orta Asya Şamanizm’inin ve İslami dönemin birbiriyle kaynaştığı Siyah Kalem üslubundaki resimlerin dini konulu sahnelerinde insan ve hayvan karışımı siyah, kırmızı, sarı derili ve çirkin, buruşuk yüzlü, boyunsuz devler tasvir edilmiştir. Sanatçının kafasında oluşturduğu ve kağıda geçirdiği bu hayvansı figürlerin çok büyük olan elleri ve ayakları pençelerle son bulur. Genellikle ikili gruplar halinde ve değişik açılardan görülen yaratıklar içki içerler, büyü yaparlar, dans eserler, birbirleriyle ya da bir dragonla dövüşürler, güreşirler, at ve insan kaçırırlar. Bilinmeyen bir tanrıya at kurban ederler. Çizimlerden birinde bir demonun eliyle kulaklarını kapaması müzik aleti çaldıklarında çıkan gürültüye kendilerinin de tahammül edemediğini gösterir. Hep hareket halinde, enerjik, güçlü ve masalsı yaratıkların boyunlarında, kollarında ve bacaklarında altın halkalar bulunur. Maden çubuklar, zincir ve ziller ayrıca ruhları büyülemek için ince uzun bezler, ip, çıkrık ve ucuna bir ip bağlanmış hayvan ayakları gibi araçlar kullandıklarını resimlerden anlarız. Hareketleri ve gündelik iş sahneleriyle insan gibi davranışlar içindedirler ama şaşkın, öfkeli ve korkulu ifadeleri, postları, boynuzları ve kuyrukları onları farklılaştırır. Bununla beraber bu figürler, demon kılığına girerek cinlere karışmış, maske takıp kendinden geçerek içgüdülerin akışına kapılmış şamanlar da olabilirler.
Belge niteliği taşıyan resimlerin bir kısmında ise toprağa yerleşmemiş bozkır göçebelerinin açık havada yolculuklarla ve mücadelelerle geçen yorucu ve zorlu yaşamlarına tanık oluruz. Hayvanlarıyla birlikte yoksulluk içinde yaşayan bu insanların yalınayak yürümekten şişen ayak tabanları özenle çizilmiştir. Ayaklar ve eller, kavruk ve kırışık yüzler ile bazen sakin bazen de telaşlı ve kuşkulu bakışlar kadar ifadelidir. Kısa boylu, kambur, genellikle sakallı, uzun giysili ve başında başlık olan figürlerin yüzleri, bol, kıvrımlı kıyafetleri bazı kalıplar içindeyse de hareketleri doğaldır. Renkleri ve giysileriyle birbirinden ayrılan Asyalı ve Afrikalı insanların birlikte -Türk, Moğol, Hintli, Zenci- gösterildiği örnekler vardır. Afrikalılar köle olarak tarlada ve evde çalışsalar da genellikle evden biri olarak görülüyorlardı. Değişik halklardan ve ırklardan olan tiplerin yanı sıra şaman, gezgin, derviş, rahip, Budist gibi farklı inançtan olanlar, fakir, üst sınıf ve zor bir yaşam sürdürenler gibi değişik sınıflardan olanlar ve demonlar, cinler, devler gibi hayal gücü yaratıkları da bu resimlerde yer bulmuştur. Bunlar, içinde bulundukları yer ve çevre gösterilmeden belirgin sert konturlarla, zemin üzerinde değil doğrudan boş kağıda çizilmiştir. Çok az da olsa bozkırı çağrıştıran ağaç kütüğü, kaya parçası, çalı gibi resim öğeleri kullanılır ama manzara yer almaz. Bir yerden gelip bir yere gider görünen göçebeler sanki zamansız ve mekansız bir ortamda gibidirler. Resimlerde çoğunlukla kullanılan siyah, kırmızı, sarı ve mavi renkler bazen parlak bazen de donuktur. Derinliği olmayan bir yüzey üzerindeki hacimli ve yere sağlam basan figürler el ve kol hareketleriyle, karşılaşma, buluşma, konuşma gibi durumlar ve çömelmiş, eğilmiş ve ayakta asaya abanmış duruşlar içindedirler. Onları farklı açılardan gösterme kaygısı bazen biçimlerde çarpıtmaya da neden olmuştur. Özellikle hayvan çizimlerinde bunu görmek mümkündür.
Topkapı Sarayı hazine kitaplığında kayıtlı olan ve 2152, 2153, 2154, 2160 numaralı ciltlerden oluşan Fatih Albümü’ndeki bir grup çalışmaya sonradan Mehmet Siyah Kalem imzası atılmıştır. İmzalar, 2153 numaralı albümdeki aharsız kağıt üzerine yapılan renkli ve karakalem çizimlerin farklı yerlerinde farklı adlarladır. ‘Kar-ı Üstat Siyah Kalem’ adı ‘kalem ustası Mehmet’ anlamındadır. Siyah Kalem İranlı yazarlar tarafından kalın kenarlı, siyah beyaz çizgi resimler için kullanılan bir isimdir. Mehmet Siyah Kalem imzalı 64 resmin büyük bir kısmı el yazma için hazırlanmamıştır: Rulolardan kesilerek yapıştırılmış parçalardır. Rulo halindeki bu tür resimler Orta Asya göçebe topluluklarında anlatılan epik, dramatik ve dinsel metinlerin gözde canlandırılmasında yardımcı oluyorlardı. Hikaye, hikaye anlatıcısı ve tamamlayıcı olarak gösterilen resimler bir bütünlük içindedir. Albümdeki rulo parçalarının öykü metinleri günümüze gelmemiştir. Anlatılan hikayeler de zaman içinde unutulmuştur.
Orta Asya Şamanizm’inin ve İslami dönemin birbiriyle kaynaştığı Siyah Kalem üslubundaki resimlerin dini konulu sahnelerinde insan ve hayvan karışımı siyah, kırmızı, sarı derili ve çirkin, buruşuk yüzlü, boyunsuz devler tasvir edilmiştir. Sanatçının kafasında oluşturduğu ve kağıda geçirdiği bu hayvansı figürlerin çok büyük olan elleri ve ayakları pençelerle son bulur. Genellikle ikili gruplar halinde ve değişik açılardan görülen yaratıklar içki içerler, büyü yaparlar, dans eserler, birbirleriyle ya da bir dragonla dövüşürler, güreşirler, at ve insan kaçırırlar. Bilinmeyen bir tanrıya at kurban ederler. Çizimlerden birinde bir demonun eliyle kulaklarını kapaması müzik aleti çaldıklarında çıkan gürültüye kendilerinin de tahammül edemediğini gösterir. Hep hareket halinde, enerjik, güçlü ve masalsı yaratıkların boyunlarında, kollarında ve bacaklarında altın halkalar bulunur. Maden çubuklar, zincir ve ziller ayrıca ruhları büyülemek için ince uzun bezler, ip, çıkrık ve ucuna bir ip bağlanmış hayvan ayakları gibi araçlar kullandıklarını resimlerden anlarız. Hareketleri ve gündelik iş sahneleriyle insan gibi davranışlar içindedirler ama şaşkın, öfkeli ve korkulu ifadeleri, postları, boynuzları ve kuyrukları onları farklılaştırır. Bununla beraber bu figürler, demon kılığına girerek cinlere karışmış, maske takıp kendinden geçerek içgüdülerin akışına kapılmış şamanlar da olabilirler.
Belge niteliği taşıyan resimlerin bir kısmında ise toprağa yerleşmemiş bozkır göçebelerinin açık havada yolculuklarla ve mücadelelerle geçen yorucu ve zorlu yaşamlarına tanık oluruz. Hayvanlarıyla birlikte yoksulluk içinde yaşayan bu insanların yalınayak yürümekten şişen ayak tabanları özenle çizilmiştir. Ayaklar ve eller, kavruk ve kırışık yüzler ile bazen sakin bazen de telaşlı ve kuşkulu bakışlar kadar ifadelidir. Kısa boylu, kambur, genellikle sakallı, uzun giysili ve başında başlık olan figürlerin yüzleri, bol, kıvrımlı kıyafetleri bazı kalıplar içindeyse de hareketleri doğaldır. Renkleri ve giysileriyle birbirinden ayrılan Asyalı ve Afrikalı insanların birlikte -Türk, Moğol, Hintli, Zenci- gösterildiği örnekler vardır. Afrikalılar köle olarak tarlada ve evde çalışsalar da genellikle evden biri olarak görülüyorlardı. Değişik halklardan ve ırklardan olan tiplerin yanı sıra şaman, gezgin, derviş, rahip, Budist gibi farklı inançtan olanlar, fakir, üst sınıf ve zor bir yaşam sürdürenler gibi değişik sınıflardan olanlar ve demonlar, cinler, devler gibi hayal gücü yaratıkları da bu resimlerde yer bulmuştur. Bunlar, içinde bulundukları yer ve çevre gösterilmeden belirgin sert konturlarla, zemin üzerinde değil doğrudan boş kağıda çizilmiştir. Çok az da olsa bozkırı çağrıştıran ağaç kütüğü, kaya parçası, çalı gibi resim öğeleri kullanılır ama manzara yer almaz. Bir yerden gelip bir yere gider görünen göçebeler sanki zamansız ve mekansız bir ortamda gibidirler. Resimlerde çoğunlukla kullanılan siyah, kırmızı, sarı ve mavi renkler bazen parlak bazen de donuktur. Derinliği olmayan bir yüzey üzerindeki hacimli ve yere sağlam basan figürler el ve kol hareketleriyle, karşılaşma, buluşma, konuşma gibi durumlar ve çömelmiş, eğilmiş ve ayakta asaya abanmış duruşlar içindedirler. Onları farklı açılardan gösterme kaygısı bazen biçimlerde çarpıtmaya da neden olmuştur. Özellikle hayvan çizimlerinde bunu görmek mümkündür.
2153 no’lu albümün 29b sayfasında 22 x 28 cm
ölçülerindeki imzasız resmin üst kısmı büyük ihtimalle yıprandığı için albüme
yapıştırırken kesilmiştir. Bu sayfada açık renkli, düz bir zemin üzerinde
eliptik bir şekilde yerleştirilmiş beş insan ve bir hayvan figürü görülür.
Sağda bir aslanın sırtına binmiş ve onu zapt etmeye çalışan kürklü şapkalı ve
pelerinli bir erkek vardır. Kaftanların üzerine giyilen bu pelerinlerin içi
kürklüdür, dışı sırma ile işlenmiştir. Kıvrımlı bol giysinin kolları ve
etekleri yukarıya doğru sıyrılmıştır. Çıplak ayaklarının tabanları şiştir.
Yüzünde mücadelesinin zorluğunu gösteren bir ifadeyle aslanı alt ve üst
çenesinden tutmuştur. Aslanın hacimli gövdesiyle ve bütün ağırlığıyla toprağa
basması gücünü hissettirirken ağzından çıkan alevler kahramanın yukarıya doğru
dalgalanan pelerinini tutuşturmuştur. Pençeleri, yelesi, gözleme dayalı
gerçekçi bir şekilde ve ayrıntılı olarak çizilmiştir. Aslan binicisi antik
dönemden beri doğuda ve batıda yaygın bir konudur. Çin’de, Orta Asya’da aslan
ve kaplan binicileri tasvirlerine rastlanır. İkonolojik olarak Doğu Asya’da aslan
sürücüsü, İslam’da aslan evcilleştiricisi, Batı’da ise aslan öldürücüsüdür.
Aslan terbiyecisi aslanın üzerine oturur ve onu yularıyla dizginler. 15., 16.
ve 17. yüzyıllarda Pers resimlerindeki aslanlar mitolojik hayvanların
yırtıcılığının aksine sakin ve nazik gösterilirler.
Resimdeki diğer figürlerin vücutlarını boydan
boya saran sade ama bol kıvrımlı giysileri ritim duygusu uyandırır. El, kol ve
ayak hareketlerinde doğal görünüşe uygunluğa dikkat edilmiştir. Kollar ve
ayaklar kalın; el ve ayak biçimleri boğum boğum ve iridir. Sivri ve top
sakallı, kırışık yüzlü, kalın hatlı erkekler ve değnek tutan kadın Siyah Kalem
üslubundaki diğer çalışmalarda da tekrarlanır. Açık renk yüzeyin üzerinde koyu
renk giysili figürler ön plana çıkar. Renk az, çizgiler belirgin, konturlar
keskindir. Farklı şeylerle meşgul olan değişik duruşlar içindeki üst üste ve
yan yana sıralanmış kadın ve erkeklerin sağ taraftaki sahneyle ilgileri yok
gibidir. Kompozisyon bütünlük içinde değildir, dağınıklık vardır. Beyhan
Karamağaralı aslanı tutmaya çalışan pelerinli erkeğin Hz. Ali’yi temsil
edebileceğini belirtir; kadının bir elini havaya kaldırması ise teslis
işaretidir ve Allah-Muhammed-Ali üçlüsünü vurgular. Tasvir edilenler ayindedir;
içki içilmektedir. Başlarındaki dilimli başlıklar da on iki imamı simgeliyor
olabilir. Resim, kadınların da erkeklerle ayine katılabildiği bir tarikatı
işaret eder. Yesevilik’te kadın ve erkek bir arada ayinlerde bulunur. Kumaş
parçası tutmaları ve asa taşımaları Yesevilik’e bağlı Şii Batını dervişleri
olduğunu gösterir. İlhanlılardan beri tarikat ayinlerinde boyna eşarp veya ip
koyma ve değnek taşıma gibi adetler vardır.
Emel Esin, Siyah Kalem üslubundaki çalışmalarda iki teknik görüldüğünü belirtir; biri Çin sanatını, diğeri parlak renkleriyle, gerçekçiliği, ifadeciliği ve grotesk konularıyla Uygur sanatını hatırlatır. İpşiroğlu, Uzakdoğu etkileri olsa da çizimlerin Çin üslubundan farklı yönlere sahip olduğu üzerinde durur: Çin sanatının incelikli çizgiselliği ve lirik anlatımı Siyah Kalem resimlerinde yoktur. Onun için hareket ve ifade önemlidir. Çinlilere göre Siyah Kalem’in dünyası korkunçtur. Devler ve insanlar onların estetik anlayışına uygun değildir. Tasvir edilen tipler, giysileri, çan biçimli başlıkları ve diğer özellikleri resimlerin Türkistan’da yapılmış olabileceğini gösterir. Orta Asya’da Moğollar Uygur kültüründen etkilenmişlerdi ve bu kültürü benimsemişlerdi. Uygur sanatçıları Moğol işgali altındaki bölgelerde tercih ediliyorlardı. Resimler, henüz İran’la temas etmemiş bir göçebe kültürün sanatı hakkında fikir vermesi, eski ve kökleşmiş bir sanat geleneğini tanıtması açısından önemlidir. E. Grube’ye göre dekoratif ve fantastik özellikler gösteren bu çizimler Timurlu devrinde Herat’ta, 15. yüzyıl başlarında Tebriz’de yapılmıştır. Beyhan Karamağaralı ise Semerkant’ta bir saray atölyesinde 15. yüzyıl sonunda üretildiklerini ileri sürmüştür. Bir atölyede aynı üslupla birkaç kişi tarafından yapılmış olabilirler. Resimlere zamanında ressamı belirten imzanın atılmaması sanatsal amaçlı değil hikayeyi görselleştirmek için oluşturuldukları fikrini güçlendirir. Araştırmaların ortaya çıkardığı ortak kanı bu çizimlerin Orta Asya kökenli olduğudur ve Şamanizm dinine bağlı halkları temsil ettiğidir.
Siyah Kalem üslubuna ait olan resimlerle ilgili çok çeşitli yorumlar olsa da hiçbiri kesinlik kazanmamıştır. Bulundukları albüm içinde herhangi bir metne bağlı olmayan ve belli bir gelenek içinde yer almayan bu resimler ve sanatçısı sırlarını korumaktadır. Geçtiğimiz yıllarda ‘Ben Mehmet Siyah Kalem / İnsanlar ve Cinlerin Ustası’ adlı bir sergisinde Topkapı Sarayı’nda korunan esrarlı çalışmalarını görme fırsatı bulduğumuz Mehmet Siyah Kalem, benzersiz üslubu, hayal gücünün sınırlarını zorlayan fantastik figürleri ve insanı başka alemlere götüren çizimleri ile ilgi çekmeye devam etmektedir.
*1953 yılında İstanbul’un alınışının 500. yılı olmasından dolayı Fatih albümü ile ilgili çalışmalar yapılmaya başlanmıştır. Albüm, adını sarayda çalışan ve Bellini’nin öğrencisi olan Sinan Bey’in yaptığı ‘Fatih’in Çiçek Kokladığı Portresi’ ve İstanbul’a gelmiş İtalyan ressam Constanzo da Ferrara’nın yaptığı sanılan bir Fatih portresi nedeniyle almıştır.
Kaynaklar
Emel Esin, Siyah Kalem üslubundaki çalışmalarda iki teknik görüldüğünü belirtir; biri Çin sanatını, diğeri parlak renkleriyle, gerçekçiliği, ifadeciliği ve grotesk konularıyla Uygur sanatını hatırlatır. İpşiroğlu, Uzakdoğu etkileri olsa da çizimlerin Çin üslubundan farklı yönlere sahip olduğu üzerinde durur: Çin sanatının incelikli çizgiselliği ve lirik anlatımı Siyah Kalem resimlerinde yoktur. Onun için hareket ve ifade önemlidir. Çinlilere göre Siyah Kalem’in dünyası korkunçtur. Devler ve insanlar onların estetik anlayışına uygun değildir. Tasvir edilen tipler, giysileri, çan biçimli başlıkları ve diğer özellikleri resimlerin Türkistan’da yapılmış olabileceğini gösterir. Orta Asya’da Moğollar Uygur kültüründen etkilenmişlerdi ve bu kültürü benimsemişlerdi. Uygur sanatçıları Moğol işgali altındaki bölgelerde tercih ediliyorlardı. Resimler, henüz İran’la temas etmemiş bir göçebe kültürün sanatı hakkında fikir vermesi, eski ve kökleşmiş bir sanat geleneğini tanıtması açısından önemlidir. E. Grube’ye göre dekoratif ve fantastik özellikler gösteren bu çizimler Timurlu devrinde Herat’ta, 15. yüzyıl başlarında Tebriz’de yapılmıştır. Beyhan Karamağaralı ise Semerkant’ta bir saray atölyesinde 15. yüzyıl sonunda üretildiklerini ileri sürmüştür. Bir atölyede aynı üslupla birkaç kişi tarafından yapılmış olabilirler. Resimlere zamanında ressamı belirten imzanın atılmaması sanatsal amaçlı değil hikayeyi görselleştirmek için oluşturuldukları fikrini güçlendirir. Araştırmaların ortaya çıkardığı ortak kanı bu çizimlerin Orta Asya kökenli olduğudur ve Şamanizm dinine bağlı halkları temsil ettiğidir.
Siyah Kalem üslubuna ait olan resimlerle ilgili çok çeşitli yorumlar olsa da hiçbiri kesinlik kazanmamıştır. Bulundukları albüm içinde herhangi bir metne bağlı olmayan ve belli bir gelenek içinde yer almayan bu resimler ve sanatçısı sırlarını korumaktadır. Geçtiğimiz yıllarda ‘Ben Mehmet Siyah Kalem / İnsanlar ve Cinlerin Ustası’ adlı bir sergisinde Topkapı Sarayı’nda korunan esrarlı çalışmalarını görme fırsatı bulduğumuz Mehmet Siyah Kalem, benzersiz üslubu, hayal gücünün sınırlarını zorlayan fantastik figürleri ve insanı başka alemlere götüren çizimleri ile ilgi çekmeye devam etmektedir.
*1953 yılında İstanbul’un alınışının 500. yılı olmasından dolayı Fatih albümü ile ilgili çalışmalar yapılmaya başlanmıştır. Albüm, adını sarayda çalışan ve Bellini’nin öğrencisi olan Sinan Bey’in yaptığı ‘Fatih’in Çiçek Kokladığı Portresi’ ve İstanbul’a gelmiş İtalyan ressam Constanzo da Ferrara’nın yaptığı sanılan bir Fatih portresi nedeniyle almıştır.
Kaynaklar
1- Aslanapa,
O., Türk Sanatı, Remzi Kitabevi,
İstanbul, 1984, s: 368
2- Çağman, F., Tanındı, Z., Topkapı Sarayı Müzesi İslam Minyatürleri, Tercüman Yayınları, İstanbul, 1979, s: 32
3- Esin, E., Muhammed Siyah Qalam and The Inner Asian Turkish Tradition, Islamic Art 1, New York, 1981, s: 91
4- Ettinghausen, R., Turkish Miniatures , from the 13th to the 18th century, Fontana Unesco Art Books, Milano, 1965, s: 11
5- İpşiroğlu, M. Ş., Bozkır Rüzgarı, Siyah Kalem, Ada Yayınları, İstanbul, 1985, s: 22, 27
6- İpşiroğlu, M. Ş., Fatih Albümüne bir Bakış, İ.Ü.E.F.Y., İstanbul, 1954, s: 1
7- İpşiroğlu, M. Ş., İslamda Resim Yasağı ve Sonuçları, Türkiye İş Bankası Yayınları, 137, İstanbul, 1973, s: 81
8- Karamağaralı, B., Muhammed Siyah Kalem’e Atfedilen Minyatürler, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1984, s: 9
9- Kuban, D., 100 Soruda Türkiye Sanatı Tarihi, Gerçek Yayınevi, İstanbul, 1988, s: 218
10- Raby, J., Samson and Siyah Qalam, Islamıc Art 1, New York, 1981, s: 162
Rogers, J. M., Siyah Qalam, Persian Masters Five Centuries of Painting, Ed. By Shelia R. 11- Canby, Bombay, 1990, s: 35
12- Tansuğ, S., Resim Sanatının Tarihi, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1993, s: 149
2- Çağman, F., Tanındı, Z., Topkapı Sarayı Müzesi İslam Minyatürleri, Tercüman Yayınları, İstanbul, 1979, s: 32
3- Esin, E., Muhammed Siyah Qalam and The Inner Asian Turkish Tradition, Islamic Art 1, New York, 1981, s: 91
4- Ettinghausen, R., Turkish Miniatures , from the 13th to the 18th century, Fontana Unesco Art Books, Milano, 1965, s: 11
5- İpşiroğlu, M. Ş., Bozkır Rüzgarı, Siyah Kalem, Ada Yayınları, İstanbul, 1985, s: 22, 27
6- İpşiroğlu, M. Ş., Fatih Albümüne bir Bakış, İ.Ü.E.F.Y., İstanbul, 1954, s: 1
7- İpşiroğlu, M. Ş., İslamda Resim Yasağı ve Sonuçları, Türkiye İş Bankası Yayınları, 137, İstanbul, 1973, s: 81
8- Karamağaralı, B., Muhammed Siyah Kalem’e Atfedilen Minyatürler, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1984, s: 9
9- Kuban, D., 100 Soruda Türkiye Sanatı Tarihi, Gerçek Yayınevi, İstanbul, 1988, s: 218
10- Raby, J., Samson and Siyah Qalam, Islamıc Art 1, New York, 1981, s: 162
Rogers, J. M., Siyah Qalam, Persian Masters Five Centuries of Painting, Ed. By Shelia R. 11- Canby, Bombay, 1990, s: 35
12- Tansuğ, S., Resim Sanatının Tarihi, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1993, s: 149
Nalan Yılmaz, Masalsı Figürlerin Ustası Mehmet Siyah Kalem, 30 Haziran 2008, Lebriz Sanal Dergi
Nalan Yılmaz, Fatih Albümü, 8 Nisan 2002, Pazartesi, Hürriyet, Agora
Nalan Yılmaz, Siyah Kalem'in Aslanla Savaşım Sahnesi, 1 Aralık 2003, Pazartesi, Hürriyet, Agora
*****Bu
sayfalardaki yazıların tüm hakları yazara aittir. Sadece kaynak
gösterilerek, yazar adı ve orijinal sayfanın aktif linki belirtilerek
alıntı yapılabilir ve paylaşılabilir. Nalan Yılmaz adıyla tüm yazılar 'Creative Commons Attribution Noncommercial-No Derivative Works 3.0 Unported License' altında tescillidir. 
0 comments :
Yorum Gönder